گلوکوم یا آب سیاه بیماری است که می تواند سبب آسیب عصب بینایی و در نتیجه کوری شود. این بیماری در آغاز هیچ علامتی ندارد ولی می تواند در طول چند سال سبب کاهش بینایی و نهایتاٌ کوری شود. درمان زودرس می تواند مانع پیشرفت بیماری و کاهش دید بیمار گردد.
عصب بینایی:
عصب بینایی از بیش از یک میلیون رشته عصبی تشکیل شده است که بصورت دسته ای از رشته ها گرد هم آمده اند. این عصب شبکیه (پرده نازک حساس به نور در قسمت عقب کره چشم) را به مغز متصل می کند (شکل 1). برای داشتن دید خوب، سالم بودن عصب بینایی ضروری است.
شکل 1
تأثیر گلوکوم بر عصب بینایی:
در بسیاری از افراد افزایش فشار داخل چشم سبب گلوکوم می شود. در جلوی چشم فضایی وجود دارد که "اتاق قدامی" خوانده می شود. مایع شفافی همواره وارد این فضا شده و از آن خارج می شود و وظیفه تغذیه بافت های مجاور را به عهده دارد. به محلی که مایع از اتاق قدامی خارج می شود اصطلاحاٌ "زاویه" گفته می شود که محل تلاقی قرنیه و عنبیه است (شکل 2). زمانی که مایع به زاویه می رسد از طریق یک شبکه اسفنجی شکل شبیه یک سیستم زه کشی از چشم خارج می شود.
شکل 2
گلوکوم زاویه باز از آنجا به این نام خوانده می شود که زاویه ای که مایع از آن خارج می شود "باز" است. با این حال، به دلایل نا مشخص، سرعت حرکت مایع از خلال شبکه تخلیه کند است. کندی حرکت مایع سبب تجمع آن و بالا رفتن فشار داخل چشم می شود و این افزایش می تواند سبب آسیب دیدن عصب بینایی و کاهش دید شود، مگر آنکه فشار چشم پایین آورده شود.
چه کسانی در خطرند؟
- افراد بالای 40 سال
- کسانی که در خانواده شان سابقه این بیماری وجود دارد.
علائم بیماری گلوکوم :
گلوکوم زاویه باز در ابتدا علامت خاصی ندارد. دید طبیعی بوده و دردی وجود ندارد. با ادامه یافتن بیماری، بیمار متوجه می شود که هر چند اشیایی را که جلویش قرار دارند خوب می بیند ولی اشیایی را که در کنار قرار داشته و باید از گوشه چشم به آنها نگاه کند به خوبی نمی بیند.
بیمار مبتلا به گلوکوم در صورت عدم درمان ممکن است ناگهان متوجه شود که "دید کناری" ندارد. درست مانند این است که دارد از درون یک لوله به اطراف نگاه می کند. ادامه یافتن بیماری ممکن است سبب از بین رفتن باقی مانده دید حتی در مرکز شده و بیمار کور شود. (شکل های 3 و 4)
 |
 |
| دید طبیعی |
دید بیمار مبتلا به گلوکوم |
تشخیص بیماری گلوکوم:
بسیاری تصور می کنند که در صورتی مبتلا به گلوکوم هستند که فشار چشمشان بالا باشد اما همیشه چنین نیست. فشار بالای چشم خطر ابتلا به گلوکوم را افزایش می دهد. بالا بودن فشار چشم الزاماً به معنای ابتلا به گلوکوم نیست.
ابتلا یا عدم ابتلا به گلوکوم بر اثر بالا بودن فشار چشم بستگی به میزان تحمل عصب بینایی در مقابل فشار بالای چشم دارد و این میزان در افراد مختلف متفاوت است. هر چند فشار طبیعی معمولاٌ بین 12 تا 21 میلی متر جیوه است، ولی حتی در این فشار نیز ممکن است شخصی به گلوکوم مبتلا باشد و این نشان می دهد که معاینه چشم اهمیت بسیار زیادی دارد.
چشم پزشک برای تشخیص گلوکوم باید اقدامات تشخیصی زیر را انجام دهد:
- حدت بینایی (Visual Acuity): در این تست که با استفاده از چارت های بینایی انجام می شود بینایی بیمار در فواصل متفاوت مشخص می شود.
- میدان بینایی: در این تست دید کناری (محیطی) بیمار اندازه گیری می شود. با توجه به اینکه از دست دادن دید کناری یکی از علائم گلوکوم است این تست به تشخیص بیماری کمک می کند.
- اتساع مردمک: در این تست با استفاده از قطره مردمک چشم بیمار متسع می شود و بدین ترتیب چشم پزشک دید بهتری برای معاینه عصب بینایی پیدا می کند. بعد از معاینه ممکن است دید نزدیک تا چند ساعت تار باشد.
- تونومتری: در این تست فشار مایع داخل چشم اندازه گیری می شود.
درمان گلوکوم :
هر چند گلوکوم علاج قطعی ندارد ولی درمان های رایج بیماری را کنترل می کنند و این تأییدی بر اهمیت تشخیص و درمان زودرس است. بیشتر چشم پزشکان گلوکومی را که تازه تشخیص داده شده است با دارو درمان می کنند ولی تحقیقات جدید نشان داده است که جراحی با لیزر، جایگزینی مطمئن و مؤثر است.
روش های درمانی گلوکوم شامل موارد زیرند:
- درمان دارویی: شایع ترین نوع درمان زودرس گلوکوم درمان دارویی است. داروهای گلوکوم بصورت قطره های چشمی و قرص تجویز می شوند. این داروها به دو شکل سبب کاهش فشار داخل چشم می شوند. بعضی باعث کاهش تولید مایع در چشم شده و بعضی به تخلیه بیشتر مایع از درون چشم کمک می کنند.داروهای ضد گلوکوم ممکن است تا چند بار در روز تجویز شوند. بیشتر بیماران عوارضی نشان نمی دهند ولی بعضی از این داروهای ممکن است سبب سردرد شده و یا بر روی اعضاء دیگر بدن عوارضی داشته باشند. قطره ها ممکن است سبب سوزش و قرمزی چشم شوند.داروهای ضد گلوکوم باید تا زمانی که به کنترل فشار داخل چشم کمک می کنند مصرف شوند. از آنجا که گلوکوم معمولا علامتی ندارد، گاهی بیماران داروی خود را قطع کرده و یا فراموش می کنند مصرف کنند.
- جراحی با لیزر: جراحی با لیزر به تخلیه مایع از درون چشم کمک می کند. هر چند از این روش می توان در هر زمانی استفاده کرد ولی معمولا بعد از آزمایش درمان دارویی به کار می رود. در بسیاری موارد بیمار باید بعد از جراحی لیزری نیز دارو مصرف کند.
- روش های جراحی رایج: در جراحی گلوکوم، هدف ایجاد محل خروج جدیدی برای مایع داخل چشم است. هر چند چشم پزشک در هر زمانی ممکن است تصمیم به جراحی بگیرد ولی معمولا این کار را پس شکست درمان دارویی و جراحی لیزری انجام می دهد.جراحی در کلینیک یا بیمارستان صورت می گیرد. قبل از جراحی به بیمار داروهایی جهت آرام و شل شدن داده شده و سپس چشم توسط تزریق مواد بی حس کننده در اطراف آن بی حس می شود.
جراح قطعه کوچکی از بافت سفیدی چشم (صلبیه) را بر می دارد و این باعث بوجود آمدن کانال کوچکی برای عبور مایع درون چشم می شود. سپس قسمت سفید چشم که برداشته شده است با لایه نازک و شفافی از ملتحمه پوشانده می شود. مایع از مجرای ایجاد شده و از زیر ملتحمه ای که روی آن را پوشانده عبور کرده و از چشم خارج می شود. (شکل های 5 و 6)
شکل 5
بیمار پس از جراحی باید تا چند هفته از قطره های آنتی بیوتیک و ضد التهاب برای مقابله با عفونت و تورم استفاده کند. باید توجه داشت که این قطره ها با قطره هایی که بیمار قبلاً برای درمان گلوکوم مصرف می کرده است متفاوتند. بیمار باید همچنین به ویژه در چند هفته اول پس از جراحی مرتباً ویزیت شود.
در بعضی از بیماران، جراحی حدود 80 تا 90 درصد در کاهش فشار مؤثر است. با این حال، اگر مجرای جدید که طی جراحی بوجود آمده است مسدود شود ممکن است به جراحی دیگری نیاز باشد. در صورتیکه بیمار قبلاً تحت جراحی چشمی (نظیر جراحی کاتاراکت) قرار نگرفته باشد جراحی گلوکوم بهترین اثر را دارد.
باید بخاطر داشت که با اینکه جراحی گلوکوم باقیمانده دید بیمار را حفظ می کند ولی باعث بهبود دید نخواهد شد. در واقع، دید بیمار ممکن است به خوبی دید قبل از جراحی نباشد، هر چند که در صورت انجام ندادن جراحی در درازمدت بیمار ممکن است دید خود را کاملاً از دست بدهد.
شکل 6
جراحی گلوکوم نیز مانند هر جراحی دیگری ممکن است با عوارضی همراه باشد. این عوارض عبارتند از: کاتاراکت، مشکلات قرنیه، التهاب یا عفونت داخل چشم و تورم عروق خونی پشت چشم. البته برای هر یک از موارد گفته شده درمان های مؤثری وجود دارد.
انواع دیگر گلوکوم: هرچند گلوکوم زاویه باز شایع ترین نوع این بیماری است ولی گلوکوم انواع دیگری نیز دارد:
- در گلوکوم با فشار طبیعی یا پایین، تخریب عصب بینایی و محدود شدن دید کناری بصورت غیر منتظره ای در افرادی رخ می دهد که فشار چشمشان طبیعی است. در درمان این بیماران از همان روش های درمان گلوکوم زاویه باز استفاده می شود.
- در گلوکوم زاویه بسته مایعی که در قسمت جلوی چشم قرار دارد بدلیل مسدود شدن زاویه توسط قسمتی از عنبیه (قسمت رنگی چشم) راهی به زاویه نداشته و نمی تواند از چشم خارج شود. در این بیماران یک افزایش ناگهانی در فشار چشم دیده می شود. علائم این نوع گلوکوم شامل درد شدید و تهوع و همچنین قرمزی چشم و تاری دید است. گلوکوم زاویه بسته یک مورد اورژانس است و بیمار باید سریعاً درمان شود. در صورت عدم درمان، بیمار ممکن است ظرف 1 یا 2 روز کور شود. جراحی لیزری فوری بطور معمول انسداد را برطرف کرده و بیمار را از کوری نجات می دهد.
- در گلوکوم مادرزادی، کودک به دلیل وجود یک نقص مادرزادی در زاویه به گلوکوم مبتلاست. کودکان مبتلا معمولاً علائم واضحی نظیر چشم های کدر (cloudy eye)، حساسیت به نور، و اشک ریزش شدید دارند. درمان معمولاً بصورت جراحی صورت می گیرد زیرا داروهای ضد گلوکوم ممکن است اثرات نامشخصی بر روی شیرخواران داشته باشند و همچنین تجویز این داروها در این بیماران مشکل است. در صورتی که جراحی بلافاصله پس از تشخیص انجام شود این کودکان شانس بسیار بالایی برای داشتن یک دید خوب خواهند داشت.
- گلوکوم ثانویه می تواند عارضه ای از بیماری های دیگر باشد. این نوع گلوکوم بعضی اوقات ناشی از جراحی چشم یا کاتاراکت پیشرفته، آسیب های چشمی، بعضی تومورهای چشمی، یا یووئیت (التهاب چشم) باشد. یکی از انواع به نام گلوکوم رنگدانه ای (Pigmentary Glaucoma) زمانی رخ می دهد که رنگدانه ها بصورت فلس از عنبیه جدا شده و با انسداد شبکه خروج مایع چشمی، مانع عبور آن شوند. نوع شدیدی نیز به نام گلوکوم نئوواسکولار (Neovascular Glaucoma) با دیابت مرتبط است. همچنین، داروهای کورتیکواستروئیدی (دارای کورتون) که در درمان التهاب های چشمی و دیگر بیماری ها کاربرد دارند نیز می توانند در درصد کمی از بیماران سبب شروع گلوکوم شوند.